Sivas´ımızda, genel olarak, tanınmayan isimlerden biri de Şihâbüddin Sivasî´dir. Kendisi, Osmanlı döneminde Kur´ân-ı Kerim´in baştan sona tefsirini yapan ilk müfessirlerden birisi olarak kabul edilmiştir. Anlatılanlara göre Sivas´ta köle olduğu dönemlerde ilme olan düşkünlüğü nedeniyle özgürlüğüne kavuşan Şihâbüddin Sivasî, üstadı ile İzmir´in Selçuk ilçesine göç etmiş ve burada vefat etmiştir. Bu yazımızda ilme olan düşkünlüğü, ahlak anlayışındaki seçkin konumu ve yaşantısı ile Osmanlı´da büyük bir üne kavuşmasına rağmen günümüzde çok da tanınmayan bu gönül insanı ile sizlerle birlikte olmak istiyoruz.
Doğum yeri ve tarihi kesin olarak bilinmeyen Sivasî´nin asıl adı, ?Ahmed b. Mahmûd?dur. Kaynaklarda, ailesi ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. Bursalı Mehmet Tahir´e göre Sivaslıdır.[1] Onun hakkında bilgi veren diğer kaynaklara göre ise Sivaslı birisinin kölesidir.[2] Sivasî, medfun olduğu yere nispetle ?Ayasluğî? şeklinde de anılmış ama daha ziyade ?Sivasî? nisbesiyle tanınmıştır. Ona, ?Şihâbüddin? lakabı verilmiştir[3] ve Selçuk ilçesinde günümüzde de ?Şihâbüddin Dede? nisbesi ile anılmaktadır.[4]
Sivasî, köle olduğu dönemlerde âlet ilimleri ile meşgul olmuş ve kısa sürede ilmî temayüzü ile akranları arasından sıyrılmıştır. Onun bu süreçte hangi medresede okuduğu veya hocalarının kimler olduğuna dair kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Buna karşın, ilmî gelişiminin ardından üstadı Şeyh Muhammed ile Ayasluğ/Selçuk beldesine göç ettiği ve vefatına kadar burada ikamet ettiği bilgisi ise hemen her kaynakta yer almaktadır.[5] Sivasî´nin vefat tarihi konusunda çok farklı bilgilere rastlanmaktadır. Onun hakkında bilgi veren eserlerde, 780/1378,[6] 803/1400,[7] 860/1455[8] ve 880/1475[9] gibi aralarında çok büyük uçurumlar olan birçok tarihi görmek mümkündür. Bahattin Dartma, çeşitli tarihi verilerden ve Bursalı Mehmet Tahir Bey´in Sivasî´nin kabrini ziyaret ederek kabir taşı üzerinde ?2 Rebiülevvel 860´ tarihini görmesinden hareketle vefat tarihini 860/1455?56 olarak kabul etmektedir. Diğer ihtimalleri de göz ardı etmeden eldeki verilerle, Sivasî´nin vefat tarihinin 860/1455?56 olduğu kanaatini biz de paylaşmaktayız.[10] Sivasî, İzmir/Selçuk´ta vefat etmiş ve burada defnedilmiştir. Daha sonra, kabrinin üzerinde küçük bir türbe yapılmıştır. Sivasî´nin türbesi bugün de halk arasında en çok ziyaret edilen yerlerden bir tanesi konumundadır.[11]
Sivasî, Sühreverdî tarikatının bir kolu olan Zeyniyye yoluna müntesiptir.[12] Hocası Şeyh Muhammed´in hayatı hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır.
Üretken bir yazar olan Şihâbüddin es-Sivasî, tefsir, Arap dili edebiyatı, hadis ve tasavvufî içerikli birçok esere imza atmıştır. Eserlerinde sade ve anlaşılır bir üslup kullanan Sivasî´nin eserlerini şu şekilde sıralayabiliriz:
- Uyûnu´t-Tefâsîr li´l-Fuzalâi´s-Semâsir
Sivasî´nin en meşhur eseridir. Arapça yazılmış orta hacimli bir tefsirdir.[13] Sivasî´nin bu tefsiri Bahattin Dartma Bey (Prof. Dr.) tarafından doktora tezi olarak hazırlanmış ve İrşad Kitap Yayın Dağıtım tarafından 2006 yılında dört cilt olarak neşredilmiştir.
- Riyâzu´l-ezhâr fî cilâi´l-ebsâr:
Sivasî´nin hadis usulüne dair kaleme aldığı eseridir.[14] Sivasî´nin bir tarikat şeyhi olarak bu eseri kaleme almasını eserin değerini artıran bir unsur olarak değerlendirilmiş ve Anadolu´nun çalkantılı bir döneminde kaleme alınmasının eserin değerini bir kat daha artırdığına dikkat çekilmiştir.[15]
- Şerhu Lubbi´l-elbâb:
Kâdi Beydâvî (691/1291?92)´nin, İbnu´l-Hacib (ö.649/1248)´in Kâfîye´sine yapmış olduğu Lübbü´l-elbâb fî ilmi´li´rab adındaki muhtasara, Sivasî bir şerh yapmış ismini ?Şerhu Lubbi´l-elbâb? koymuştur. Arapça talik hat ile kaleme alınan eser, 275 vr.´tır. Eser, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 502 numaraya kayıtlıdır. Bu eser üzerinde de akademik bir çalışma yapılmamıştır ve bu alanda çalışma yapan araştırmacıları beklemektedir.
- Risâletü´n-necât min şerri´s-sıfât:
Sivasî´nin tasavvufî içerikli iki eserinden birisi olan ?Risâletü´n-necât min şerri´s-sıfât? isimli eseri, kaynaklarda ?en-Necât min şerri´s-sıfât?, ?Risâletü´n-necât min şerri´s-sıfât? ve ?Risâletü´n-necât? gibi farklı isimlerle yer almaktadır.[16]
- ?Cezzâbü´l-kulûb?
Sivasî´nin bu eseri, ?Cezzâbü´l-kulûb fî hakkı ehl-i sülûk?,[17] ?Cezzâbü´l-kulûb?[18], ?Cezzâbü´l-kulûb ilâ hizmeti allâmü´l-guyûb?[19] ve ?Cezzâbü´l-kulûb ilâ tarîki´l-mahbûb?[20] şeklinde kayıtlarda geçmektedir.
Görüldüğü gibi Şihâbüddin Sivasî, ilmi kariyeri, tasavvufî faaliyetleri ve hayatı Kur´ân ve sünnet çerçevesinde anlamlı hale getirme çabaları ile son derece dikkat çeken bir isimdir. Sultan şehrin yetiştirdiği bu gönül insanını gerektiği gibi anlayabilmemiz ve ondan öğreneceğimiz ölçülerle hayatımıza yön verebilmemiz temennisi ile?
[1] Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, c.I, s.90.
[2] Şemseddin Sami, Kamusu´l-a´lam, İstanbul 1311, c.IV, s.2886; İzzet-zade Abdülaziz Mektûbî, Teracim-i Ahvâl-i Ulema ve Meşayih, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY No:2456, vr. 9b.
[3] Mehmet Süreyya, Sicilli Osmanî, İstanbul 1308, c.III, s.176.
[4] Bahattin Dartma, ?Beylikler Devrinin Mümtaz ve Mütevazı Bir Şahsiyeti: Şihâbüddin es-Sivasî?, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyum Bildirileri, Sivas 2006, s.226?227; Hasan Sarıtaş, Köleleri Âlim Yapan Sultan, Şehrin Kutup Yıldızlarından: Şihâbüddin Ahmed es-Sivasî, Sultanşehir, Sivas 2009, yıl:3, sayı:10, s.58?61.
[5] Mecdi Mehmed Efendi, Hadâiku´ş-şekâik, (Neşreden: Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, c.I, s.55.
[6] Mecdi Efendi, Hadâik, c.I, s.55; Ahmed Midhat Efendi, Mufassal Tarih-i Kurun-i Cedide, İstanbul, 1331/1912, s.589?590.
[7] Ahmed b. Muhammed, Tabakatu´l-müfessirîn, vr.70a.
[8] Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, c.I, s.90.
[9] Taşköprü-zade, eş-Şekâik, s.31; Saduddin, Mecelletü´n-Nisâb fi´n-Nesebi ve´l-künâ ve´l-Elkâb, c.II, s.415.
[10] Hüseyin Vassaf da bu kanaati paylaşmaktadır. Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, İstanbul 2006, Kitabevi, Hazırlayanlar: Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, c.I, s.327. Vefat tarihi ile ilgili tartışmalar için bkz; Dartma, ?Beylikler Devrinin Mümtaz ve Mütevazı Bir Şahsiyeti: Şihâbüddin es-Sivasî?, s.226?227; Sarıtaş, Köleleri Âlim Yapan Sultan, Şehrin Kutup Yıldızlarından: Şihâbüddin Ahmed es-Sivasî, s.59.
[11] Reşat Öngören, Tarihte Bir Aydın Tarikatı: Zeynîler, İnsan Yayınları, İstanbul 2003, s.70; Dartma, ?Şihâbüddin es-Sivasî´, s.94.
[12] Lamiî Mahmud Çelebi, Nefehâtü´l-üns min hazarâti´l-kuds tercümesi, İstanbul 1980, s.551-; Taşköprîzâde Isamüddin Ahmed, eş-Şekâikü´n-nu´mâniyye fî ulemâi´d-devleti´l-Osmâniyye, (nşr. Ahmed Suphi Fırat), İstanbul 1985, s.68; Osman Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Seha Neşriyat, İstanbul 1995, s.199; Mustafa Kara, Bursa´da Tarikatlar ve Tekkeler, Uludağ Yay., Bursa 1990, c.I, s.25-27; Kadir Özköse, Anadolu Tasavvuf Önderleri, Ensar Yay., Konya 2008, s.31.
[13] Şihâbüddin es-Sivasî´nin tefsiri ile ilgili geniş değerlendirme için bkz; Dartma, ?Şihâbüddin es-Sivasî´, s.98-105; Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi/Tabakâtu´l-Müfessirin, İstanbul 1974, c.II, s.572; Süleyman Mollaibrahimoğlu, Süleymaniye Kütüphanesinde Bulunan Yazma Tefsirler, Süleymaniye Vakfı Yay., İstanbul 2002, s.265-270. Sivasî´nin bu tefsirinin yüzlerce yazması olduğu için nüshalarını vermedik. Süleyman Ateş, İşarî Tefsir Okulu, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul 1998, s.215.
[14] Eserin tespit edilen nüshaları şunlardır: ?Süleymaniye, Çelebi Abdullah Efendi, 175/2, (67?95 vr.); Süleymaniye Hacı Mahmud Efendi, 746/1, (1?29 vr.); Süleymaniye Hacı Mahmud Efendi, (53 vr.)?
[15] Harun Reşit Demirel, ?Şihâbuddin es-Sivâsî´nin Hayatı, Eserleri ve Hadis Usûlüne Dair Riyâdu´l-Ezhâr fî Cilâi´l-Ebsâr İsimli Eseri?, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, cilt: IX, sayı: 2 [Sivaslı Din Bilginleri Özel Sayısı], s.116.
[16] Tespit edebildiğimiz nüshaları şunlardır: ?Süleymaniye Darulmesnevi (Şeyh Mehmed Murad), 155 (51?60 vr.); Süleymaniye Halet Efendi, 246, (61?77 vr.); Süleymaniye Hacı Mahmud Efendi, 431, (104?117 vr.); Süleymaniye Şehit Ali Paşa, 1391, (88?139 vr.); Süleymaniye Lala İsmail, 1593, (89?92+1 vr.); Süleymaniye Bağdatlı Vehbi Efendi, 2057, (15?25 vr.); Süleymaniye Hacı Mahmud Efendi, 2879, (113?132+2 vr.) ve Süleymaniye Ayasofya, 4812, (37 vr.)?
[17] Milli Kütüphane, 06 Mk Yz. A 5334/1, Giriş Sayfası.
[18] Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 853, vr.1a; Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmûd Efendi, 325.
[19] Milli Kütüphane, 06 Mk Yz. A 5334/1, vr. 18a.
[20] Ankara İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Sıra no: 43168, Kayıt No: 40419, Tasnif No:297.84/CEZ. K, 164b-202a; Ankara İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Sıra no: 43169, Kayıt No: 42937, Tasnif No:297.84/DEH. C, 83b-120b; Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 3685; Süleymaniye, Beyazıd, 7883.
